توافقی که فروش نفت ایران را به باد داد

حدیدنیوز؛ «اگر در سال ۱۴۰۰ یک عده‌ای مانع نمی‌شدند، و ما در دورهٔ بایدن به برجام برمی‌گشتیم، که همه چیز هم آماده بود، همه توافقات هم شده بود، امروز نه تنها چیزی به نام اسنپ‌بک نداشتیم بلکه در این مدت حدود ۵۰۰ میلیارد هم ضرر نمی‌کردیم. در این ۴ سال مستقیم و غیرمستقیم ۵۰۰ میلیارد ضرر کردیم...» اینها بخشی از سخنان رئیس‌جمهور اسبق ایران ،حسن روحانی است.

سخنانی که در حمایت از برجام و توضیحاتی در مورد بازگشت مکانیسم ماشه گفته شده است.
روحانی در حالی در مورد برجام صحبت می کند که همین توافق بخش زیادی از زیرساخت‌های شبکه فروش نفت را لو داد تا در زمانی‌که آمریکا یکجانبه از توافق خارج شد، صادرات نفت ایران به شدت ضربه بخورد.

برجام و دام تحریم
در سال ۱۳۹۴ (۲۰۱۵ میلادی)، ایران و قدرت‌های ۱+۵ به توافقی با عنوان «برنامه جامع اقدام مشترک» یا همان برجام دست یافتند؛ توافقی که هدف اصلی آن لغو تحریم‌های اقتصادی و فراهم کردن امکان بازگشت ایران به بازارهای جهانی بود. 
نتیجه اولیه این توافق، افزایش صادرات نفت ایران از حدود ۱.۳ میلیون بشکه در روز پیش از برجام، به بیش از ۲.۳ میلیون بشکه در روز پس از اجرای آن بود.

با این حال، یکی از خطاهای مهم استراتژیک در این دوره، کنار گذاشتن شبکه‌های غیررسمی فروش نفت بود؛ شبکه‌هایی که ایران در دوران تحریم‌های سخت پیش از برجام برای دور زدن محدودیت‌ها ایجاد کرده بود. 
در آن سال‌ها، تهران از سازوکارهای مالی مخفی و روش‌های پیچیده برای پنهان کردن معاملات نفتی استفاده می‌کرد اما پس از باز شدن مسیرهای بانکی رسمی، بخشی از این ساختار زیرزمینی کنار گذاشته شد یا در معرض دید قرار گرفت.

به‌عنوان نمونه، در سال ۲۰۱۸ و در راستای هماهنگی با توصیه‌های گروه ویژه اقدام مالی (FATF)، ایران بخش‌هایی از شبکه مالی پنهان خود را آشکار کرد.

همچنین تکیه دوباره بر سیستم بانکی بین‌المللی موجب شد بخش قابل توجهی از مبادلات نفتی که پیش‌تر دور از رادار نهادهای نظارتی غرب قرار داشت، تحت کنترل و رصد قرار گیرد. این روند عملا توان بازگشت سریع ایران به شیوه‌های غیررسمی فروش نفت در صورت بازگشت تحریم‌ها را تضعیف کرد.

بازگشت تحریم‌ها و فروپاشی مسیر فروش نفت
با روی کار آمدن دولت دونالد ترامپ در آمریکا و خروج این کشور از برجام در سال ۲۰۱۸، تحریم‌های گسترده و تازه‌ای علیه بخش نفت ایران اعمال شد. 

این بار، به دلیل از هم پاشیده شدن بخش اعظم زیرساخت‌های غیررسمی فروش نفت که در گذشته پشتوانه ایران در برابر تحریم‌ها بود، توان صادراتی کشور به‌شدت کاهش یافت.

سواستفاده غرب از فرصت برجام
کشورهای غربی و به‌ویژه آمریکا، از فرصت برجام برای شناسایی شبکه‌های صادرات نفت ایران استفاده کردند. بانک‌های بین‌المللی و شرکت‌های بیمه که برای تسهیل صادرات نفت ایران وارد همکاری شده بودند، اطلاعات دقیقی از تراکنش‌ها و مسیرهای انتقال نفت ایران به دست آوردند.

به این ترتیب، در مقاطعی، فروش نفت ایران حتی به زیر ۲۰۰ هزار بشکه در روز سقوط کرد؛ سطحی که در تاریخ معاصر ایران بی‌سابقه و یکی از پایین‌ترین میزان‌ها محسوب می‌شود.

توافق برجام در دوره‌ای موجب رشد صادرات نفت ایران شد اما هم‌زمان اطلاعات حساسی از شبکه‌های تجاری کشور را در اختیار غرب قرار داد؛ مساله‌ای که پس از خروج آمریکا از توافق، ابزار لازم برای اعمال تحریم‌های دقیق‌تر را در اختیار واشنگتن گذاشت.